пишува: ХАСАН ЏИЛО
Постојано раслојување или фрагментација
Самата социјална конструкција на торбешката популација во Македонија ни зборува за еден идентитет кој има длабоки корени. Овој идентитет го следат еднакво постојаност и флуидност, карактеристики што можат да се применат речиси на сите идентитети на Балканот. Овие карактеристики оцртуваат една фактична состојба која не може да се пренебрегне во денешните расправи за заедниците и нивниот идентитет. И покрај изразената флуидност на овој идентитет, современата негова неизвесна состојба и нејзините последици се уште не ја закопале неговата самосвет без оглед низ кои се форми и предизвици поминува.
Повеќе може да се зборува за прилагодувањето на Торбешите (или Помаците) на моменталните предизвици отколку за нивното радикално отцепување од она што тие всушност се и, како такви, познати и присутни. Сепак, нема да погрешиме ако потврдиме дека тие многу повеќе знаат што не се отколку што се. Оттука, во врска со етничкиот идентитет, дали е тој постојан или променлив, дали доаѓа одвнатре или однадвор, во литературата се среќаваме со две гледишта: есенцијалистичка форма (во мал обем) и инструменталистичка форма (во поголем обем). Првата подразбира кога еден дел на одредена популација го прифаќа идентитетот како даден, како таков, постојан, непроменлив во определени општествено-историски околности, при што тој се самодефинира. Во поглед на ова некои зборуваат за идентитетот како „состојба на духот“ . Другото стојалиште го претставува идентитетот како менлива стварност, оставена на слободниот избор на неговиот носител во зависност од околностите во кои живее. Во овој случај идентитетот е под влијание на надворешните околности, па резултира некогаш да дојде – би рекле – до надворешна промена на идентитетот. Внатрешната форма, на овој начин, се потиснува или свесно се прикрива поради определени прагматички потреби. И на тој начин, како што покажува практиката кај нас, доаѓа понекогаш и до промена на идентитетот.
Случајот на Торбешите во Македонија се однесува на вториов момент, зашто тие никогаш немале сигурна политичка позиција, за себе доволна и загарантирана, за да се одржат како такви и да се интегрираат во еден поширок политички контекст. Меѓутоа, за среќа отсуството на нивната свест за интеграција ја сочувало и нивната самосвест без оглед на нивното постојано раслојување или фрагментација. Самиот факт што конструкцијата на овој идентитет се одржала во рамките на Османското Царство и во подоцнежните фази во кои паѓа во големи искушенија и премрежиња ни зборува за значаен идентитет што не може да се занемари во различните расправи: етнички, идентитетски, религиски и политички. И за Торбешите во Македонија може да се каже она што се тврди за Помаците во Бугарија, зашто се работи за еден „ранлив идентитет“ (Јулиус Константинов).
За проблемот на Торбешите досега најмногу се расправало од политички аспект. Политиката била таа во Бугарија и Македонија што го диктирала научниот и образовниот дискурс за идентитетското прашање на Торбешите и Помаците. Кон ова се придружуваат и медиумските пропаганди чија е цел да се поддржи политичката акција околу овој проблем и поради тоа тие внесуваат голема доза на збунетост, вознемирување; пристрасно му приоѓаат на осветлувањето на големите предизвици со кои се соочува овој идентитет во текот на дваесеттиот век, па не ретко и денес. А академиите и научните институции, како што тврди Константинов, се прогласуваат за монополи или чувари на вистината.
Овие предизвици се протегаат до пост-отоманскиот период во сите балкански држави-нации. Сẻ се сведува на тоа на кој начин оваа популација да се вклопи во одреден етнички корпус, а при тоа воопшто да не се води сметка за проблемите и предизвиците пред кои е исправенa. Еднопартискиот систем во Бугарија и Македонија едноставно настојуваше да ја „растури“ оваа популација со репресивни мерки. Во Бугарија во неколку периоди – од Балканските војни па до комунистичкиот систем – се менувани имињата на овие луѓе, а во Македонија – како резултат на психички притисоци по Втората светска војна – доаѓаше до иселување на оваа популација во Турција.
Интересно е да се спомне дека оваа популација се среќава со исти проблеми во сите балкански држави во кои е населена (Бугарија, Македонија, Грција) изземајќи го Косово чија влада не покажува асимилаторска позиција, оставајќи го идентитетското прашање на самодефинирањето на оваа популација, па така некои се изјаснуваат како Турци, некои како Бошњаци, а има и такви кои се карактеризираат како Горанци. И како такви тие се интегрирани во косовското општество и неговите институции. За ова голема заслуга има планот на Ахтисари за уредувањето на политичкиот живот во Косово. Меѓутоа и таму е во употреба поимот Торбеши. И понатаму останува етнички конструкт што се врзува за богумилскиот супстрат за кој се врзува голем процент од населението во Босна.
Со прагматични, поточно политички причини, а во врска со идентитетот, се среќаваме и во Македонија. Тие причини доведоа до фрагментација или раслојување на овој идентитет, па така, на пример, некои се изјаснуваат за Македонци, некои за Турци, а некои за Албанци. Ваква е состојбата и со Помаците во Бугарија од кои едни се декларираат како Бугари, други како Турци, а трети како Помаци. Нивната состојба е малку поинаква во Грција каде се изјаснуваат како Турци и такви се признати од државата.
Проблемот може да го реши само некој надворешен Ахтисари
Политичкиот аспект на третирањето на овој проблем е поради статистички потреби на народите на Балканот и на се уште присутните оптоварени концепти во врска со акцентирањето нација-држава што вклучува еден народ, еден јазик и една религија. Имено, по заминувањето на Османлиите од овие простори (Бугарија, Србија, Грција…) во кои национализмот зазеде голем замав, секоја држава настојуваше да ги врати некогашните граници со намера да подвлече демаркациона линија врз основа на демографските и лингвистичките граници на населението. Етничките малцинства кои останаа да живеат во овие држави беа изложени на различни притисоци, при што се негираше нивната етничка припадност. Имајќи го предвид идентитетот, националистите, порано а и денес, сметаат дека ако државата ne се карактеризира како нација-држава, етничките групи со различна јазична и етничка матрица можат да доведат до нејзина дезинтеграција, а ова особено се заканува, според нив, тогаш кога малцинствата имаат своја матична држава во соседството.
Што се однесува на Македонија, овој проблем најмногу се подгрева од страна на партизираните институции. Било да се работи од македонска, албанска и турска провениенција, а особено кога станува збор за односот кон Торбешите. Целта е да се привлече голем процент од ова население кон својот етникум. Ова е најмногу иницирано од фактот што нема посебна графа во Уставот која би го опфатила ова население имајќи ја предвид неговата етничка специфичност. Значи, Торбешите не се уставна категорија иако по бројот се по Mакедонците и Албанците. Се претпоставува дека ги има околу 80.000 илјади за разлика, на пример, од Србите или Власите чиј број не надминува 15000 и кои се уставни категории. Ниеден попис на населението досега не дава вистинска слика за нивниот број. Овој проблем може да го реши само некој надворешен Ахтисари, зашто на ниедна политичка елита во Македонија не и одговара речавањето на нивниот проблем.
Дискриминаторската акција особено се засилува за време на избори кога се применуваат различни средства со цел да се придобијат овие луѓе кои би можеле да имаат, поради бројот, стратешка позиција во некои места во одмерување на изборните сили, при што би се добиле повеќе пратеници во Парламентот или градоначалници во мешаните градови. Во едно мултиетничко општество, какво што е кај нас, политичката акција има големи негативни последици врз ова население. Последиците се од моментален карактер и не придонесуваат за надминувањето – во догледно време – на проблемите врзани за граѓанските права, како што е правото на етничка самоидентификација.
Секојпат кога на оваа популација ќе и се импонира некоја етничка, а не индивидуална определбна, се јавуваат контраефекти кај голем нејзин дел. Доказ за тоа е триесетгодишното искуство кога се преземани различни проекти ова население да се интегрира во македонскиот етнички корпус. Тоа не вроди со никакви резултати. Етничките неволи се јавуваат и со воведувањето на плуралистичкиот систем, односно со појавата на многу политички партии во кои некои структури од ова население најдоа канал преку кој се интегрираа во државните институции. Некои се вработија врз основа на албанската, а некои врз основа на македоснакта и турската национална и политичка агенда. Секогаш некој друг се занимавал со нив во поглед на интеграцијата во етникумите со кои се опкружени, а тие најмалку се занимавале самите со себе. Од кога се знае за нив, тие својот леб го заработувале далеку од своите места, било како градежници, слаткари, бурекџии, ќевабџии, семенкари… Ретко кој имаше можност да се вработи во некоја државна служба. Но, кривицата не е секогаш кај другиот. За ова вреди да се расправа во посебен контекст.
Меѓутоа, ова население постојано го следел проблемот на етничката определба. Слободно може да се рече дека се работи за една анационална практика кај Торбешите. Ако ги погледнеме српските извори пред Втората светска војна, ќе видиме дека се работи за иста практика во поглед на етничката дефинираност. Службените власти ги третирале за Срби, а тие сами се изјаснувале како Албанци и Турци зависно од средината во којашто живееле. Овде религискиот елемент играл решавачка улога. Само да се погледне книгата на Јован Хаџивасиљевиќ „О муслиманима наше крви у Јужној Србији“ пишувана 20-тите години од минатиот век во која тој тврди дека ова население зборува српски јазик и дека е во постојано, како што вели, турцизирање и албанизирање, ќе се види дека тогашната и недамнешната практика на односот на државата кон ова население е идентичен. А свештениците од Србија кои го регистрирале христијанското население во Македонија ова население го нарекуваат „бугарски мухамеданци“. Истата практика ја применуваше и Нијазија Лиманоски и некои денешни невладини организации кои се уште повторуваат дека се работи за една популација раскоренета од својата (македонска) вековна културна и религиска матрица. Според оваа позиција тие можат да бидат се само не Македонци: оттука, квалификативите „Македонци со исламска вероисповед“, „исламизирани Македонци“, „македонски муслимани“. Ете је неодржливоста на оваа теза. Овде далеку сме од намерата дека сакаме некого да ограничиме во поглед на неговата индивидуална определба. Проблемот е кога една мисловна или замислена проекција доаѓа однадвор и таа сака да се примени на одредена стварност која веќе е, присутна и дадена, таква каква што е. Односно проблемот е кога не се тргнува од фактичната состојба која треба да создаде мисловна проекција. Еве една издржана позиција која повеќе зборува отколку томови на книги и истражувања. Овде ќе ја цитирам мислата на еден Албанец – не му го знам името – зашто ми беше интересна неговата мисла во неговите Мемоари, а ја најдов случајно во еден од порталите: „Не знам Македонците што мислат за себе, но знам дека тие постојат!“
Во големите националистички и шовинистички ставови на споменатите автори и организации на повидок е една стратегија спрема оваа популација која е резултат на национални проекти, а не на фактични состојби што се дијаметрално спротивни на досегашните проекти. Вистината секогаш се диктира од некој политички центар, а државните институции само го засилуваат тоа настојување кое секогаш има политичка заднина.
Другоста ги одржа како такви
Заплетканo во сите овие етноцентрични струи со кои е окружено, ова население и понатаму се соочува со големите предизвици и дилеми некогаш барајќи ги корените и таму каде што ги нема. Ваквата позиција има причини и во свеста на ова население и не е секогаш другиот крив. И кај Помаците и кај Торбешите не се среќаваме со некакво кохезивно единство од кое би можела да произлезе некаква засилена самосвест која есенцијално би го дефинирала етничкиот идентитет на оваа група, па дури и за некаков торбешки или помачки идентитет. Кај нив е особено нагласен религискиот идентитет и тој во голема мера влијае врз националниот идентитет, така што секогаш етнички се изјаснуваат како што тоа го прават припадниците на исламската религија од другите етникуми. Дури и самите појмови Торбеши и Помаци во свеста на луѓето имаат пежоративно значење. Во времето на друга Југославија поголемиот дел од нив се изјаснуваа како Муслимани во национална смисла.
Без оглед како се изјаснуваат, Торбешите секогаш остануваат тоа што се во свеста на оние со кои се идентификуваат. Кај овие (Македонци, Турци и Албанци) таа идентификација покажува само еден привид кој веднаш ќе се раскрие штом ќе дојдат до израз некои егзистенцијални прашања што ги потресуваат луѓето во мултиетничките средини, а посебно кога се работи за интеграција во државните структури (вработување, социјална помош, користење на државни фондови, субвенции и др.). Тука се поставува една ограда која не може да се пробие. Во потсвеста, сепак, Македонците ги сметаат за други зашто се муслимани, Албанците ги сметаат за Торбеши, зашто не го знаат албанскиот јазик, а Турците, кои немаат ниедна своја општина, ги третираат не како вистински Турци. Одговорот на сите е: сепак, вие сте Торбеши! Дури и кога го зборуваат турскиот и албанскиот јазик, не изостанува констатацијата за нивната торбешка квалификација. Овдешниот менталитет сẻ уште ги нема надминато наследените перцепции. Кога политичката агенда е пресудна во ставот кон овие луѓе, тогаш во мултиетничките средини, каква што е македонскава, секој етникум е заземен со своите проблеми и нема можност да се занимава со проблемите на другиот. Колку е само тешко чувството кога некој се оправдува пред некого кој е и што е. Да му велите на Македонецот дека сте Македонец, а во себе знаете дека сте Торбеш или на Албанецот му тврдите дека сте Албанец, а знаете дека сте Торбеш. А и оние со кои се идентификувате знаат дека не сте она што им се претставувате. Јадосаноста и презирот се уште се поголеми кога некои се прават поголеми Албанци или Македонци од вистинските Албанци и Македонци. Некогаш благодарение на ваквиот однос – кога Торбешите не можат да ги остварат своите цели – зашто вработувањето е според етнички квоти – тие пак се враќаат кон самите себеси и приморани се да се декларираат како Торбеши без оглед на пежоративното значење на тој збор. Слојот на етничката свест кај нас се уште не може да се пробие и да се допјде до една чистина – човекот да се гледа како човек или граѓанин и правата кои произлегуваат од тоа. Овде ќе го спомнам покојниот Нијази Лиманоски, како еклатантен пример. Го сретнав во државна болница неколку месеци пред неговата смрт кога бев во посета на мајка му на еден мој пријател од Лабуништа. Дотогаш имавме неколку преписки и ми се обрати: – А бе, Хасан, нас никој не нẻ сака! На определени македонски структури сẻ уште не успеав да им докажам дека сме Македонци. Знам, – реков. А зошто и би не сакал сẻ додека сме во позиција да се оправдуваме некому што сме или да се идентификуваме со некого!
Позицијата на Горанците, Торбешите и Помаците – кои претставуваат еден идентитет – а проследена со етнички дилеми и предизвици е резултат на секаде присутните на Балканот, мултикултурни и мултиетнички околности настанати со повлекувањето на границите меѓу сегашните балкански држави по заминувањето на Османлиите од овие простори. Торбешката популација само во рамките на Османлиската Империја била спокојна. Подоцна произлегоа и многу асимилаторски форми насочени кон оваа популација која остана „друга“ меѓу сите околу нив.
Треба да се спомене и следниов факт. Торбешите никогаш немале некоја внатрешна засилена потреба да се определуваат етнички онака како што етничката свест ги зафатила другите балкански идентитети. Ова се должи на повлекувањето на државните граници на Балканот кога Торбешите останаа „други“ дури и во етникумите за кои се определија, подложни на различни притисоци, најчесто мотивирани од етнички и религиски причини. Ваквата состојба најмногу дојде до израз во Бугарија. Прашањата што ги поставува Константинов за Помаците во Бугарија се идентични на прашањата кои се поставуваат и за Торбешите во Македонија. Кои се Торбешите? Дали тие доброволно или присилно го примаат исламот? Дали се тие автохтона или доселена популација?
Овие прашања не можат да се посматраат одвоено од прашањата, на пример, врзани за прифаќањето на исламот од другите етнички заедници на Балканот (Албанците, Бошњаците, Ромите, Србите, Румунците, Маѓарите и др.). Ако веќе излегол на површина еден идентитет, па макар се работело и за ранлив, зарем тоа не зборува за нешто што е реално и специфично за себе, кое не може да се изедначи со другите, а при тоа да не се понуди никаква релевантна аргументација. Исто онака како што настанаа останатите идентитети на Балканот, така настанал и овој. Ако се почитува правото на самоидентификација, тогаш дебатата за овој идентитет треба да почне од сегашноста или од неговата фактична состојба, а не од историските претпоставки кои најчесто се јавуваат како алтернативни тези за припадноста на овој идентитет на оние што поседуваат политичка моќ – во Македонија: Македонците, Албанците, Турците. Без оглед како се изјаснуваат, тие се секогаш „други“ во очите на оние со кои се идентификуваат. Меѓутоа, таа другост на некој начин одредува тие да бидат она што се – Торбеши. Флуидноста на нивниот идентитет повеќе подразбира нивно прилагодување поради одредени прагматички или егзистенцијални проблеми кои постојано ја потиснуваат нивната самосвест во индивидуалната сфера. И таа, како таква, се уште трае и при тоа никако да се изрази како колективна свест. Грешката тука паѓа врз нив.
Горе поставените прашања за Помаците и Торбешите можат да се однесуваат на сите етникуми на Балканот, па и пошироко. За ниеден етникум не се зборува дека е христијанизиран (како што се зборува за некаква исламизација), за сите се зборува дека дошле од некаде, кои порано кои подоцна, и за ниеден етникум не се поставува прашањето кој е тој етником, зашто сите тие се она што се и не можат да бидат друго. Питомината на оваа популација во сите тие неволи има и една позитивна околност: судбината им доделила таква позиција која не е заразена со националната свест која на Балканот е веќе неподносливо срамна. Меѓутоа, расцепот во социјалната конструкција на оваа популација се уште трае. Надворешните влијанија го потхрануваат тој расцеп. Дебатата за овој идентитет од граѓански аспект се избегнува за разлика од другите идентитети на Балканот каде се уште се водат идентитетски подгревања. Дебатата за нив ќе добие во значење само во рамките на граѓанските права на кои толку многу се повикува.
Донесете ми еден пример од оние со кои се идентификувате (Македонци, Албанци и Турци) а да не помислат во себе дека сте Торбеши и ќе го повлечам се ова што го напишав! Кога тоа се вели, на пример, за Али Ахмети (поради некаква лоза од Долна Река, дали е тоа точно или не е, не е воопшто важно) а што останува за другите. Можете ли тоа да го замислите со колку дебел слој е напластена етничката свест! И дали таа може воопшто да се пробие и да се излезе на едн чистина која ќе ги пренебрегне сите етнички пречки?!
Авторот Хасан Џило е професор на Факултетот за исламски науки во Скопје, доктор по филозофски науки
